|
|
|
|
Қазақстан
республикасының ұлттық рәміздері
|
|
|
|
Байбекұлы Әйтеке би (Айтық) (1644—1700) —
қазақтың Тәуке, Болат, Сәмеке, Әбілмәмбет, Абылай хандары
тұсында мемлекет басқару ісіне араласқан мемлекет және қоғам
қайраткері, Әз Тәуке хан құрған «Билер кеңесінің» мүшесі,
атақты шешен, Кіші жүздің төбе биі, «Жеті жарғы» аталатын
заңдар кодексін шығарушылардың бірі.
Шыққан тегі — Кіші жүздің Әлімұлы тайпасынан. Ол қазіргі
созылып жатқан Қыз-Бибі тауының етегінде өмірге келген.
«Тобықты Әнет бидей баталы бол, Кіші жүз Әйтекедей аталы бол»
деп атақты Сегіз серінің батасында айтылғандай, Әйтеке би
аталы тұқымнан. Оның арғы атасы Сейітқұл Жәдікұлы Шығай
ханның серігі болған. Шығай хан Бұқардың Абдолла ханымен
одақтас болып, Сырдарияның сағасындағы қонысын тастап,
Самарқанның теріскейіндегі Нұрата тауына көшкенде, сонымен
бірге қарауындағы елін ертіп, қотарыла көшіп келеді. Осы
Сейітқұлдың сегіз баласының бірі — Әйтеке бидің әкесі Ақша да, бірі — кейін Самарқанның билеушісі болған, қазақ ханы
Салқам Жәңгір 600 жауынгермен жоңғар қоңтайшысы Батырдың 50
мың әскерінің өтінде қалғанда, дер кезде көмекке жетіп,
қазақ қолына айтулы жеңісті суырып әперетін атақты Жалаңтөс
баһадүр. Жалаңтөс Самарқанға әмір болғаннан кейін ағасы
Ақшаны Қоқанның ханы етіп сайлатады.
Ұлықбек медресесінде оқып, тәлім алған Әйтеке әуелі атасы
Ақша ханның , атасы өлгеннен кейін ағасы Жалаңтөстің
тәрбиелерінде болып, ел басқару істерінің қыр сырымен
танысады. Оның осы кезде көргені мен білгені кейін Тәуке
ханның ата заңы іспетті «Жеті жарғыны» шығаруға қатысқанда
да Әйтекеге осы алған білім мен жиған тәжірибенің көп көмегі
тиген болу керек.
Бір жағынан Қытай, бір жағынан жоңғар, енді бір жағынан
қазақ-орыс жерін торлап, шекараға әскерлерін шоғырландырған
қиын күндерде Әйтеке би Төле бимен, Қазыбек бимен біріге
отырып, елді, жерді қорғауға белсене араласады. Мәртөбе мен
Күлтөбеде күнде жиын кезінде алты алашты аузына қаратқан сол
үшеудің біреуі — орақ ауыз, от тілді Әйтеке би ел басына
терістік шығыстан қара бұлт үйіріліп келе жатқан қарсаңда
бір мақсатта тізе ажыратпай талай жыл бірге күрескен
серіктерін тастап, дертті болып, ата жұртына — Нұрата тауына
оралады. Ол дерт Алланың жіберген ауруы емес, «Тура би
туғанына жақпайды» деп, ел тағдырына қатысты мәселеде бет
пен беделге қарамай турасын тіліп айтқан бидің сөзін кек
тұтқан сұлтандардың қастығы еді.
Ата жұртқа келер алдында Төле би, Қазыбек би секілді
үзеңгілес серіктеріне сәлем ретінде жолдаған ұзақ
толғанысында Әйтеке би: «Елінен айырылған ер бақытсыз,
жерінен айырылған ел бақытсыз. Құдайым ондай күнді маған
көрсетпегей!» деген екен. Елім деген ердің тілегі ақ қой
қашанда. Көкірегі даңғыл дана би өзі тілегеніндей елінің «ақтабан
шұбырындыға» ұшырағанын көрмей, бұ жарық дүниемен хош
айтысты.
|
|
Есептеуіш |
|
 |
|
